Fredegiso di Tours

La lettura dell'articolo di Luisa Valente su Fredegiso di Tours mi ha incuriosito, ma non ho il tempo di approfondire l'argomento e lascio una nota, come promemoria di questo interesse.

Di seguito il testo della prima parte della lettera di Fredegiso. Testo latino dell'edizione D'Agostini con evidenziate tra parentesi quadre le parti non presenti nel testo Ahner reperibile su archive.org

Omnibus fidelibus et domini nostri serenissimi principis Karoli in sacro ejus palatio consistentibus Fredigysus Diaconus.

Agitatam diutissime a quam pluribus quaestionem de nihilo, quam indiscussam inexaminatamque veluti inpossibilem ad explicandum reliquerunt, mecum sedulo volvens atque pertractans tandem visum mihi fuit adgredi; eamque nodis vehementibus, quibus videbatur inplicita disruptis absolvi atque enodavi, detersoque nubilo in lucem restitui, memoriae quoque posteritatis cunctis in futurum saeculis mandandam praevidi.

Questio autem huiusmodi est: Nihilne aliquid sit an non. Si quis responderit: Videtur mihi nihil esse ipsa eius, quam putat, negatio conpellit eum fateri, aliquid esse nihil, dum dicit: Videtur mihi nihil esse. Quod tale est, quasi dicat: Videtur mihi nihil quiddam esse. Quodsi aliquid esse videtur, ut non sit, quodammodo videri non potest: quocirca relinquitur, ut aliquid esse videatur. Si vero huiusmodi fiat responsio: Videtur mihi nihil nec aliquid esse, huic responsioni obviandum est, primum ratione, in quantum hominis ratio patitur; deinde auctoritate, non qualibet, sed divina dumtaxat, que sola auctoritas est solaque immobilem obtinet firmitatem. Agamus itaque ratione.

Omne itaque nomen finitum aliquid significat, ut homo, lapis, lignum. Haec enim, uti dicta fuerint, simul res, quas significant, intellegimus. Quippe hominis nomen praeter differentiam aliquam positum universalitatem hominum designat. Lapis et lignum suam similiter generalitatem conplectuntur. Igitur nihil, [si modo nomen est, ut grammatici asserunt, finitum nomen est. Omne autem nomen finitum aliquid significat. Ipsum vero aliquid finitum ut non sit aliquid, inpossibile est, ut finitum aliquid non sit, inpossibile est, ut nihil quod finitum est, non sit aliquid. Ac per hoc esse probabile est. Item nihil vox significativa est. Omnis autem significatio] ad id quod significat refertur. Ex hoc etiam probatur non posse aliquid non posse. Item aliud. Omnis significatio ejus significatio est, quod est. Nihil autem aliquid significat. Igitur nihil ejus significatio est, quod est, id est rei existentis.

Quoniam vero ad demonstrandum, quod non solum aliquid sit nihil, sed etiam magnum quiddam, paucis actum est ratione, cum tamen possint hujusmodi exempla innumera proferri in medium, ad divinam auctoritatem recurrere libet, quae est rationis munimen et stabile firmamentum; siquidem universa ecclesia divinitus erudita, quae ex Christi latere orta, sacratissimae carnis ejus pabulo pretiosique sanguinis poculo educata ab ipsis cunabulis secretorum misteriis instituta inconcussa fide tenere confitetur divinam potentiam operatam esse ex nihilo terram, aquam, aera et ignem, lucem quoque et angelos atque animam hominis. Erigenda est igitur ad tanti culminis auctoritatem mentis acies, quae nulla ratione cassari, nullis argumentis refelli, nullis potest viribus inpugnari. Haec enim est, quae praedicat ea, que inter creaturas prima ac praecipua sunt, [ex nihilo condita. Igitur nihil magnum quiddam ac preclarum est quantumque sit, unde tanta et tam preclara sunt,] aestimandum non est. Quippe cum unum horum, quae ex eo genita sunt, aestimari sicut est estimari ac definiri non possit. Quis enim elementorum naturam ex asse metitus est? Quis enim lucis nomine aut angelice vel amine substantiam ac naturam conplexus? Si ergo haec quae praeposui humana ratione conprehendere nequivimus, quomodo obtinebimus, quantum qualeve sit illud, unde originem genusque ducunt?

Poteram autem et alia quam plura subicere. Sed docibilium quorumque pectoribus satis insinuatum credimus.

Souvent, et surtout dans le haut Moyen Âge, le niveau de la pensée n'est pas pris en considération, de sorte que le principe de la correspondance concerne seulement le langage et la réalité. Chez Frédégise de Tours, le parallélisme entre réalité et langage fonde la thèse selon laquelle nihil et tenebrae sont quelque chose: toute signification est signification d'une chose qui est; par conséquent, à tout mon signifiant doit correspondre un objet existant; aussi le «rien» existe-t-il comme les «ténèbres». Soutenir qu'il y a des noms auxquels ne correspondent pas des objets dans la réalité, ou inversement, impliquerait d'inacceptables éléments de superfluité et d'imperfection dans la création divine, qui fut tout à la fois imposition de noms et création de choses.

Max Ahner

- Fredegis von Tours. Ein Beitrag zur Geschichte der Philosophie im Mittelalter, Leipzig, Böhme & Drescher. 1878

F. Corvino

- Il De nihilo et tenebris di Fredegiso di Tours, Rivista critica di storia della filosofia, 1956

Franca D'Agostini

- Fredegiso di Tours. Il nulla e le tenebre. La nascita filosofica dell'Europa, Il Melangolo, Genova, 1998

Concettina Gennaro

- Fridugiso di Tours e il De substantia nihili et tenebrarum, Cedam, Padova, 1963

Ludovico Geymonat

- Il problema del nulla e delle tenebre in Fredegiso di Tours, Rivista di Filosofia, 1952

Jean Jolivet

- Quelques cas de 'platonisme grammatical' di VII^e au XII^e siècle, in Aspects de la pensée médiévale. Abelard: Doctrines du langage, Vrin, Paris, 1987

Luisa Valente

- Dire il nulla: l'epistola de nihilo et tenebris di Fredegiso di Tours, in Massimiliano Lenzi e Alfonso Maierù (ed.), Discussioni sul nulla tra medioevo ed età moderna, Leo S. Olschki Editore, 2009, pp. 121-146 [academia.edu, venerdì 28 agosto 2015]